Του Αλέξη Κωνσταντόπουλου,
Ο Φραντζ Κάφκα και Τζορτζ Όργουελ είναι δύο ιδιαίτεροι συγγραφείς. Στα κείμενά τους περιγράφουν την κοινωνία αφενός όπως ήταν στην εποχή τους, αλλά, και αφετέρου όπως πίστευαν ότι θα διαμορφωθεί στα χρόνια που θα ακολουθούσαν. Ωστόσο, δεν περιορίζονταν στην απλή καταγραφή ή περιγραφή στοιχείων της κοινωνίας, αλλά, τα χαρακτηριστικά τα οποία ήθελαν να θίξουν, τα περνούσαν μέσα σε αλληγορικές ιστορίες και τα έδιναν με τρόπο ξεκάθαρο αλλά ταυτόχρονα μεταφορικό (χαρακτηριστικότερο παράδειγμα: «Η Φάρμα των Ζώων» του Όργουελ). Επομένως, όταν μιλάμε για τον Κάφκα και τον Όργουελ, δε αναφερόμαστε σε δυο, απλά, εξαιρετικούς συγγραφείς, αλλά σε δύο στοχαστές οι οποίοι μέσα από τα κείμενά τους μίλησαν τόσο για την κοινωνία τους και τον τρόπο με τον οποίο την αντιλαμβάνονταν όσο και για το πώς αυτή θα μετασχηματιστεί στο μέλλον, περιγράφοντάς την εύστοχα ακόμα και αν δεν το βλέπουμε ή αν δεν θέλουμε να το δούμε.
Για να γίνω πιο συγκεκριμένος, στο πολύ γνωστό μυθιστόρημά του, «1984», ο Όργουελ περιγράφει μια δυστοπία όπου τον απόλυτο έλεγχο ασκεί ο Μεγάλος Αδερφός, ο οποίος έχει πρόσβαση σε όλες τις πληροφορίες, για όλους τους ανθρώπους. Στο σημείο αυτό, πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι ο Όργουελ δεν στοχοποίησε τόσο τον απόλυτο έλεγχο που ασκεί η εξουσία στους ανθρώπους, αλλά τον τρόπο με τον οποίο η Κεντρική Εξουσία καταφέρνει να ελέγξει την συνείδηση και τον τρόπο σκέψης των ανθρώπων. Ο έλεγχος του νου δεν ήταν για τον Όργουελ αποτέλεσμα κάποιας τρελής θεωρίας συνομωσίας ή κάποιας φανταστικής-ανύπαρκτης μηχανής. Ήταν το απότοκο μια διαδικασίας μέσω της οποίας η εξουσία μείωνε την κριτική ικανότητα των ανθρώπων και την δυνατότητά τους να σκέφτονται ελεύθερα. Συνοπτικά, για τον Όργουελ, η εξουσία, προσπαθεί να αλλοιώσει την γλώσσα και τη σημασία των λέξεων, οδηγώντας, έτσι, σταδιακά και στην αλλοίωση της σκέψης των ανθρώπων -αφού η γλώσσα αποτελεί το βασικό εργαλείο σκέψης και έκφρασης. Αν αλλοιωθεί η σκέψη των ανθρώπων, τότε η εξουσία θα μπορεί να επιβάλλει τη δική της βούληση, τις δικές της απόψεις. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, το Κράτος γίνεται, χωρίς να το αντιλαμβάνονται οι πολίτες, αυταρχικό και καταφέρνει να ασκεί έλεγχο επί των ανθρώπων, οι οποίοι δεν έχουν δική τους κρίση και επομένως δέχονται οτιδήποτε τους «υπαγορεύεται».
Ο Κάφκα, από την άλλη, μιλά μέσα από τα κείμενά του, κυρίως την «Δίκη», τον «Πύργο», τον «Ποσειδώνα» και την «Μεταμόρφωση», για το δυσνόητο σύστημα θεσμών, το οποίο ενώ είναι άγνωστο σε πολλούς ανθρώπους ασκεί εξουσία πάνω τους και για την γραφειοκρατία που μπερδεύει και παγιδεύει τους ανθρώπους. Βέβαια, για τον Κάφκα, ο άνθρωπος δεν είναι μόνο θύμα του ακατανόητου θεσμικού συστήματος και της γραφειοκρατίας, αλλά, και του εγωισμού του, γιατί το σύστημα αυτό τον πείθει ύπουλα και έμμεσα πως είναι ο μόνος ικανός να εκπληρώσει την, ουσιαστικά κενή νοήματος, αποστολή που του έχει αναθέσει. Υποστηρίζει, ουσιαστικά, πως ο άνθρωπος κατευθύνεται από τους θεσμούς και την περιπλοκότητά τους να καταπιαστεί, και πολλές φορές αυτοβούλως, με την δυσνόητη και χρονοβόρα φύση των θεσμών και της γραφειοκρατίας, με αποτέλεσμα να καταλήγει να βασανίζεται μέσα σε ένα ακατανόητο, δαιδαλώδες και απάνθρωπο νομικό-θεσμικό σύστημα. Προχωρά δε ένα βήμα παρακάτω και υποστηρίζει ότι οι νόμοι και οι θεσμοί δεν αποτελούν ένα σύστημα το οποίο ούτε εξυπηρετεί τους ανθρώπους, αλλά ούτε κάποιον ισχυρό. Λειτουργούν αυτόματα, εξυπηρετώντας μόνο τη δική τους συνέχεια και διατήρηση. Στην ουσία προκύπτει για τους ανθρώπους μια «τυραννία χωρίς τύραννο», αφού αυτοί δεσμεύονται από ένα «ανώτερο όλων» σύστημα.
Τι είναι, όμως, αυτό το οποίο με κάνει να αναφέρομαι σε αυτούς τους συγγραφείς και να γράφω αυτό το κείμενο; Πως προέκυψε η ιδέα-άποψη πως Όργουελ και Κάφκα μπόρεσαν να περιγράψουν εύστοχα την σύγχρονη κοινωνία;
Εάν παρατηρήσουμε τον κόσμο γύρω μας -λίγο πιο προσεκτικά από όσο συνηθίζουμε- θα διαπιστώσουμε πως σε μεγάλο βαθμό ισχύουν τα όσα οι δύο αυτοί συγγραφείς περιέγραψαν. Αρχικά, το θεσμικό-νομικό σύστημα -όχι μόνο στη χώρα μας, αλλά σε παγκόσμιο επίπεδο- είναι αρκετά μπερδεμένο, χαοτικό και πολλές φορές ακατανόητο και γι’ αυτό άγνωστο στην πλειοψηφία των ανθρώπων. Παρά το γεγονός αυτό, όμως, μια τεράστια μερίδα πολιτών συμμορφώνεται με κανόνες που δεν κατανοεί, πράττει σύμφωνα με τις εντολές που αδικαιολόγητα -τις περισσότερες φορές- δίνει η εξουσία και εν τέλει καταλήγει να παγιδεύεται σε ένα σύστημα το οποίο δεν επέλεξε, δε συμμετείχε ενεργά στη διαμόρφωσή του, αλλά ούτε καν κατανοεί. Ταυτόχρονα, εμφανίζεται όλο και περισσότερο μια τάση μαζοποίησης της κουλτούρας, του τρόπου διασκέδασης και εν τέλει, ακόμα και του τρόπου σκέψης. Τα ΜΜΕ και τα social media προβάλλουν συνεχώς απόψεις-«κονσέρβα» οι οποίες επηρεάζουν την κρίση μεγάλου μέρους της κοινωνίας. Στο πλαίσιο διαμόρφωσης «κοινωνικών επιταγών»-προτύπων, οι οποίες σε μεγάλο βαθμό βασίζονται στην απόκτηση αγαθών, υλισμός, οι άνθρωποι οδηγούνται υποσυνείδητα, στο να καταπιάνονται αυτοβούλως με διαδικασίες οι οποίες φαίνονται, εντός του υλιστικού πλαισίου να έχουν νόημα, αφού αποδίδουν υλικά αγαθά, όμως, στην ουσία και το βάθος τους είναι κενές, άσκοπες και απλά τους φθείρουν.
Όλα τα παραπάνω, λοιπόν, διαμορφώνουν μια κοινή αντίληψη και οδηγούν κυρίως στη ανάπτυξη του εγωισμού και ειδικότερα της ιδέας ενός ατόμου πως είναι το μόνο ικανό για κάτι. Η ενασχόληση με ανούσια θέματα για τα οποία έχουμε οι ίδιοι πείσει τους εαυτούς μας πως έχουν κάποιο νόημα -κάτι το οποίο είναι αποτέλεσμα του ότι ελπίζουμε πως έχουν το νόημα που τους δίνουμε-, το χαοτικό θεσμικό και νομικό σύστημα που εφαρμόζεται στις ζωές μας χωρίς πραγματικά να κατανοούμε το γιατί, είναι ορισμένα μόνο στοιχεία υπαρκτά στην σύγχρονη κοινωνία και στα οποία αναφέρθηκαν οι δύο συγγραφείς.
Τι συμβαίνει, όμως, με το θέμα της γλώσσας, το θέμα που εκτενώς έθιξε ο Όργουελ; Συμβαίνει ακριβώς αυτό το οποίο διατύπωσε, η γλώσσα, οι λέξεις και οι έννοιες τους περιορίζονται – το κείμενο θα είχε περισσότερο ενδιαφέρον γραμμένο σε πολυτονικό. Μπορούμε με μια γρήγορη «έρευνα» σε κείμενα περασμένων αιώνων να δούμε μια μεγαλύτερη ποικιλία λέξεων από αυτήν την οποία παρατηρούμε σε σύγχρονα κείμενα ή στον τρόπο που γράφουμε σήμερα. Είναι γεγονός πως παρατηρείται έντονα ένα φαινόμενο γλωσσικής ένδειας -και αυτό, όχι μόνο στη χώρα μας. Το φαινόμενο αυτό γίνεται ακόμα χειρότερο όταν πολλές λέξεις χάνουν το νόημά τους ή υφίστανται μια αλλοίωση αυτού. Τι νοείται ως αλλοίωση; Θα το καταλάβουμε μέσα από παραδείγματα λέξεων οι οποίες αφορούν στην κοινωνική και πολιτική ζωή.
Δημοκρατία. Αρχαία ελληνική λέξη, σύνθετη από το Δήμος και το Κράτος. Δήμος σημαίνει λαός, Κράτος σημαίνει ισχύς-δύναμη, δηλαδή εξουσία. Δημοκρατία σημαίνει, λοιπόν, η εξουσία του λαού. Στον σύγχρονο κόσμο, όμως, δημοκρατία σημαίνει ένας λαός ο οποίος αποφασίζει ποιος θα ασκεί εξουσία για ένα χρονικό διάστημα, χωρίς ωστόσο να μπορεί να λάβει αποφάσεις βαρύτητας, αφού αυτές λαμβάνονται από ειδικές επιτροπές εκλεγμένων αντιπροσώπων που -υποτίθεται- ότι «ξέρουν» ποιο είναι το καλό για τον λαό. Δεν επικαλούμαι αυθεντίες -δεν πιστεύω πως υπάρχουν- ωστόσο, στο σημείο αυτό θα πω ότι Δημοκρατία με την έννοια της λέξης είναι αυτό που όρισε ο Καστοριάδης: «το καθεστώς στο οποίο η δημόσια σφαίρα είναι πράγματι δημόσια, ανήκει σε όλους και είναι πραγματικά ανοιχτή στη συμμετοχή όλων». Αν δεν υπάρχει αυτός ο «ανοιχτός» χαρακτήρας του καθεστώτος, του πολιτεύματος, τότε δεν υπάρχει Δημοκρατία.
Εκτός από την λέξη Δημοκρατία, την έννοια της έχει χάσει και η έννοια της ατομικής ελευθερίας, η οποία συγχέεται με την ασυδοσία και θεωρείται κάτι αρνητικό, κάτι που πλήττει την δημόσια τάξη -δηλαδή τον καθωσπρεπισμό που θεωρείται πλέον δημόσια τάξη-. Ωστόσο, εξ’ ορισμού, η ελευθερία σημαίνει σε μεγάλο βαθμό αυτονομία. Ελεύθερο άτομο είναι το αυτόνομο άτομο. Αυτόνομο, είναι το άτομο που είναι πραγματικά σε θέση να αλλάζει τη ζωή του με επίγνωση. Όταν, λοιπόν, ένα άτομο δεν είναι σε αυτή τη θέση λόγω εξωτερικών ή εσωτερικών παραγόντων δεν είναι ελεύθερο…ακόμα και αν έχει πείσει -με ωραία ψευδοεπιχειρήματα- τον εαυτό του για το αντίθετο.
Η αναφορά στην ελευθερία και στη Δημοκρατία, που έχουν χάσει το αρχικό τους νόημα δεν είναι τυχαία. Στόχος αυτής είναι η γέννηση του ερωτήματος: «Μα γιατί αυτές οι συγκεκριμένες λέξεις έχουν χάσει το νόημά τους;». Η απάντηση είναι απλή: γιατί η εξουσία δεν θέλει σε καμία περίπτωση ο άνθρωπος να ξέρει τι σημαίνουν ουσιαστικά αυτές οι λέξεις, γιατί αν ξέρει θα θελήσει -σχεδόν νομοτελειακά και δεδομένα- την εξ’ ορισμού εφαρμογή τους, η οποία θα φέρει σε δεινή θέση και πιθανότατα σε ανατροπή την εξουσία.
Ποια είναι αυτή η εξουσία; Ο Κάφκα να αναφέρει το μοντέλο της «Τυραννίας χωρίς Τύραννο». Στο μοντέλο αυτό οι άνθρωποι περιορίζονται και «ελέγχονται» από το τυραννικό κράτος και τους θεσμούς-νόμους του. Υπάρχει ευρύτατα η αντίληψη πως αυτοί αποσκοπούν στην εξυπηρέτηση του συμφέροντος μιας πολλή μικρής μερίδας «ισχυρών». Αυτό για τον Κάφκα δεν ισχύει. Οι νόμοι δεν εξυπηρετούν ούτε μια ισχυρή μειοψηφία, ούτε την ευρεία μάζα της κοινωνίας. Το μόνο που εξυπηρετούν είναι τον εαυτό τους. Δεν είναι παρά θεωρίες οι οποίες εφαρμόζονται σχεδόν αναλλοίωτες για αιώνες, θεωρίες που άκριτα υιοθετούνται από όλους χωρίς να γνωρίζει κανείς ουσιαστικά το γιατί…
Αυτό το καθεστώς είναι η «Τυραννία χωρίς Τύραννο». Ένα καθεστώς υποταγής των ανθρώπων σε θεωρίες χωρίς να αναρωτιούνται αν κάτι τέτοιο έχει ουσιαστικό νόημα, αν τους βοηθά πραγματικά σε κάτι.
Η διαφορά αυτού με όλα τα άλλα τυραννικά καθεστώτα είναι μια, απλή και ταυτόχρονα ουσιώδης: Όλα τα τυραννικά καθεστώτα μπορούν να ανατραπούν είτε από κάποιον άλλο τύραννο, είτε από τον λαό που επαναστατεί. Αυτό το καθεστώς, για να ανατραπεί, δε χρειάζεται έναν λαό που επαναστατεί… Χρειάζεται ανθρώπους που σκέφτονται, ελεύθερα, ανεξάρτητα.
Γεννήθηκε το 1999 στην Αθήνα. Είναι δευτεροετής φοιτητής στο τμήμα ιστορίας και φιλοσοφίας της επιστήμης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ ταυτόχρονα σπουδάζει και νομική στο γαλλικό Κολλέγιο id'EF. Έχει λάβει μέρος σε πλήθος ρητορικών αγώνων τόσο εντός όσο και εκτός Ελλάδος και στον ελεύθερο του χρόνο ασχολείται με τον αθλητισμό.
