Ο Ξενοφών Κοντιάδης, καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστημίο και πρόεδρος του Ιδρύματος Τσάτσος μιλάει στο offlinepost για την επικείμενη συνταγματική αναθεώρηση και την σοσιαλδημοκρατία σήμερα

Συνέντευξη στον Νικόλαο Ερμή, 

Γεννημένος στην -τότε- Δυτική Γερμανία περί τα τέλη της δεκαετίας του ’60, ο Ξενοφών Κοντιάδης σπούδασε νομικά στην Αθήνα και το Μόναχο. Σήμερα, είναι καθηγητής Δημοσίου Δικαίου στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, πρόεδρος του Κέντρου Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου – Ίδρυμα Θεμιστοκλής και Δημήτριος Τσάτσος, διαδεχόμενος τον δάσκαλό του Δημήτριο Θ. Τσάτσο, ενώ έχει συγγράψει δεκάδες βιβλία. Ασκεί την δικηγορία και έχει υπάρξει τακτικός αρθρογράφος στην εφημερίδα Έθνος και, σήμερα, στο Πρώτο Θέμα. Τον ευχαριστούμε θερμά για την παραχώρηση της συνέντευξης.

1. Στο πρόσφατο βιβλίο σας «Η σοσιαλδημοκρατία σήμερα» (εκδόσεις Πόλις, 2017) υποστηρίζετε ότι η σοσιαλδημοκρατία αντιμετωπίζει κάποιες σημαντικές προκλήσεις. Μπορείτε να τις αναφέρετε συνοπτικά;

Στο ερώ­τη­μα για το μέλ­λον της Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας η απά­ντη­ση συ­ναρ­τά­ται με κά­ποιους όρους και προ­ϋ­πο­θέ­σεις. Συναρ­τά­ται κυ­ρί­ως με δύο με­γά­λα δι­λήμ­μα­τα, που κα­λεί­ται να απα­ντή­σει η Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τία:

Θα επι­μεί­νει στη βα­σι­κή πο­λι­τι­κή διά­κρι­ση με­τα­ξύ Δεξιάς και Αρι­στε­ράς, αυ­το­προσ­διο­ρι­ζό­με­νη ως μία με­τριο­πα­θής και πο­λι­τι­κά φι­λε­λεύ­θε­ρη Αρι­στε­ρά; Η απά­ντη­ση, που προ­τεί­νω στο βι­βλίο εί­ναι κα­τα­φα­τι­κή. Η­ Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τία πρέ­πει να επι­μεί­νει στη ση­μα­σία της μά­χης ενα­ντί­ον των ανι­σο­τή­των. Κατα­πο­λέ­μη­ση όμως των ανι­σο­τή­των, χω­ρίς να αρ­νεί­ται ή να υπο­νο­μεύ­ει την ελεύ­θε­ρη οι­κο­νο­μία και την επι­χει­ρη­μα­τι­κό­τη­τα, χω­ρίς τον εξι­σω­τι­σμό, που επι­διώ­κουν η ρι­ζο­σπα­στι­κή και η κομ­μου­νι­στι­κή Αρι­στε­ρά, και πα­ράλ­λη­λα κα­θι­στώ­ντας ευ­διά­κρι­τες τις δια­φο­ρές της από την Κεντρο­δε­ξιά, που αντι­λαμ­βά­νε­ται τις ανι­σό­τη­τες ως φυ­σι­κό φαι­νό­με­νο. Παράλ­λη­λα όμως, το δί­πο­λο Δεξιά-Αρι­στε­ρά, άρα η κοι­νω­νι­κή αντί­λη­ψη της Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας, εμπλου­τί­ζε­ται σή­με­ρα από μια σει­ρά άλ­λων ζευγ­μά­των, στα οποία πε­ρι­λαμ­βά­νε­ται η πο­λι­τι­σμι­κή Αρι­στε­ρά, η συ­ζή­τη­ση για τις ταυ­τό­τη­τες, η αντι­πα­ρά­θε­ση με τον εθνο­λαϊ­κι­σμό κ.λπ.

Το δεύ­τε­ρο δί­λημ­μα: Έμφα­ση στην απο­τε­λε­σμα­τι­κό­τη­τα και στον ρε­α­λι­σμό κατά το μο­ντέ­λο Μακρόν ή επι­στρο­φή στα προ­τάγ­μα­τα της κοι­νω­νι­κής δι­καιο­σύ­νης και του ισχυ­ρού κρα­τι­κού πα­ρεμ­βα­τι­σμού κατά το μο­ντέ­λο Κόρ­μπιν; Η απά­ντη­ση εί­ναι, ούτε το ένα ούτε το άλλο. Οφεί­λει η σοσιαλδημοκρατία να πει τε­λι­κά την αλή­θεια για τα όρια των ανα­δια­νε­μη­τι­κών πο­λι­τι­κών στην πα­ρού­σα ευ­ρω­παϊ­κή και πα­γκό­σμια συ­γκυ­ρία και να αφή­νου­με το προ­νό­μιο των ψευ­δε­πί­γρα­φων υπο­σχέ­σε­ων στη ρι­ζο­σπα­στι­κή Αρι­στε­ρά; Μήπως πρέ­πει και η Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τία να σχε­τι­κο­ποι­ή­σει την αρχή της ει­λι­κρί­νειας; Η απά­ντη­σή μου είναι ότι οφείλει η σοσιαλδημοκρατία να εκφράζει όλη την αλή­θεια και να μην τά­ζει την ανέ­φι­κτη επι­στρο­φή σε έναν κό­σμο που έχει τε­λειώ­σει.

2. Η Δημοκρατική Παράταξη, εν Ελλάδι, με ποιο τρόπο θα μπορούσε να βρει τον βηματισμό της;

Αυτό που κα­λεί­ται σή­με­ρα να πρά­ξει η Δημοκρατική Παράταξη εί­ναι αυτό που έκα­νε πά­ντα. Να πα­ρά­ξει ένα νέο προ­γραμ­μα­τι­κό λόγο, πρω­τό­τυ­πες και νε­ω­τε­ρι­κές δη­μό­σιες πο­λι­τι­κές για την απα­σχό­λη­ση, την ανά­πτυ­ξη, την ανα­δια­νο­μή, την κοι­νω­νι­κή προ­στα­σία. Σήμερα, βρίσκεται μπρο­στά στο στοί­χη­μα να συ­μπε­ρι­λά­βει στο λόγο της τις νέες μορ­φές κοι­νω­νι­κής σύ­γκρου­σης, που δεν ανά­γο­νται μόνο σε τα­ξι­κά συμ­φέ­ρο­ντα, αλλά και σε συλ­λο­γι­κές ταυ­τό­τη­τες, και απο­σκο­πούν στην επι­βο­λή αξιών, ηθι­κών επι­λο­γών ή ει­δι­κών συμ­φε­ρό­ντων. Να απευ­θυν­θεί στους μα­κρο­χρό­νια άνερ­γους, στους επι­σφα­λώς απα­σχο­λού­με­νους και υπο­α­πα­σχο­λού­με­νους, τους κοι­νω­νι­κά απο­κλει­σμέ­νους, αλλά και τα συ­μπιε­ζό­με­να με­σαία στρώ­μα­τα.

Πι­στεύω ότι το μέλ­λον της Δημοκρατικής Παράταξης εξαρ­τά­ται από την ικα­νό­τη­τά της όχι απλά να βρει τρό­πους να απευ­θυν­θεί στο ετε­ρό­κλη­το ακρο­α­τή­ριό της, αλλά να συ­νο­μι­λεί με την κοι­νω­νία. Να την ακού­ει, να λαμ­βά­νει τα μη­νύ­μα­τά της και να τα επε­ξερ­γά­ζε­ται. Οι πο­λί­τες σή­με­ρα έχουν ανά­γκη να συ­νο­μι­λή­σουν, να μπουν σε έναν πο­λι­τι­κό διά­λο­γο, να ξε­πε­ρά­σουν την απο­γο­ή­τευ­ση και την απο­στα­σιο­ποί­η­ση των τε­λευ­ταί­ων χρό­νων. Οφεί­λει να τους δώ­σει αυτή την ευ­και­ρία.

3. Θα ήταν δυνατόν να υπάρξει κάποια εκλογική σύγκλιση μεταξύ ευρωσοσιαλιστών και κεντρώων, όπως ο πρόεδρος Μακρόν, εν όψει των εκλογών του ευρωπαϊκού κοινοβουλίου, ώστε να αποφευχθούν «δυσάρεστες εκπλήξεις»;

Αφετηρία της ευρωπαϊκής αποσύνθεσης ήταν η οικονομική κρίση, που ανέσυρε σε πρώτο πλάνο το χάσμα μεταξύ Βορρά και Νότου, διαχωρίζοντας τα κράτη σε δανειστές και οφειλέτες. Η οικονομική κρίση αναβίωσε ιστορικές έχθρες και πολιτισμικά στερεότυπα, τόσο μεταξύ των λαών του Βορρά και του Νότου όσο και μεταξύ των ίδιων των κρατών του λεγόμενου ευρωπαϊκού «Διευθυντηρίου», τη Γερμανία, τη Γαλλία και τη Βρετανία. Οι δομικές ατέλειες του κοινού νομίσματος, σε συνδυασμό με το εμφανές έλλειμμα ηγεσίας, είχαν συνέπεια η αντίδραση στην κρίση να είναι αργή, άτολμη και αποσπασματική, με σοβαρές επιπτώσεις για την πρόσληψη της Ευρώπης από τις ευρωπαϊκές κοινωνίες.

Η διάλυση της ενωμένης Ευρώπης είναι προ των πυλών, καθώς 10 χρόνια κρίσεων μοιάζουν να έχουν διαγράψει από τη μνήμη των λαών τα μεγάλα επιτεύγματά της, με σημαντικότερα την ειρήνη και την οικονομική συνεργασία. Μπροστά στην ανάδυση νέων οικονομικών υπερδυνάμεων με αυταρχικά ή ασταθή πολιτικά καθεστώτα, η Ευρώπη κατακερματίζεται αντί να συσπειρώνεται. Απέναντι σε αυτόν τον κίνδυνο θεωρώ ότι είναι αναγκαία η δημιουργία ενός μετώπου των δημοκρατικών παρατάξεων της Ευρώπης, άρα κατεξοχήν ευρωσοσιαλιστών και κεντρώων, για να αντιμετωπίσουν τις ευρωφοβικές, ακροδεξιές και λαϊκιστικές δυνάμεις.

4. Συμφωνείτε με τον διορισμό, στις επερχόμενες εκλογές, υποψήφιου του Ευρωπαϊκού Σοσιαλιστικού Κόμματος για την προεδρία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, αντί της άμεσης εκλογής;

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι σοσιαλδημοκράτες σε ολόκληρη την Ευρώπη βρίσκονται σε υποχώρηση. Σημαντικό μέρος της ευθύνης για αυτή την εξέλιξη υπήρξε η αδυναμία τους να ανανεωθούν και να προτείνουν εναλλακτικές λύσεις για τις δίδυμες κρίσεις που πλήττουν την Ευρώπη, την οικονομική και την προσφυγική. Η γνώμη μου είναι ότι το εγχείρημα άμεσης εκλογής του υποψηφίου του Ευρωπαϊκού Σοσιαλιστικού Κόμματος στις ερχόμενες εκλογές θα μπορούσε να αποβεί χρήσιμο και να τους φέρει κοντά σε κοινωνικά στρώματα που παραδοσιακά τους στήριζαν, αλλά πλέον έχουν στραφεί προς τις αντιευρωπαϊκές, αντισυστημικές δυνάμεις. Δυστυχώς, δεν το τόλμησαν.

5. Μιας και είστε τακτικός αρθρογράφος σε σημαντικές και ιστορικές εφημερίδες, πιστεύετε ότι ο τύπος «πνέει τα λοίσθια» ή όπως στην περίπτωση του βιβλίου, χρειάζεται να αναπροσαρμοστεί; Μπορεί να επιτελέσει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση γνώμης κατά τη σύγχρονη εποχή;

Η κατάρρευση του ελληνικού Τύπου έχει πολλά αίτια. Ασφαλώς, η μία διάσταση είναι οικονομική. Μία άλλη διάσταση είναι τεχνολογική και συνδέεται με την ανάπτυξη του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Ως γνωστόν, ζούμε πλέον στην εποχή της «μετα-αλήθειας» και των fake news. Υπάρχει όμως και μία τρίτη διάσταση, που έχει να κάνει με την δυσθυμία και την απογοήτευση των πολιτών, την ενίσχυση των αντισυστημικών τάσεων και την αδυναμία των συλλογικών πολιτικών υποκειμένων να αναδείξουν μία ελκυστική όψη του μέλλοντος. Πιστεύω όμως ότι υπάρχουν ακόμα, έστω και με αποδυναμωμένη επιρροή, σημαντικές φωνές και θύλακες στον ελληνικό Τύπο, έντυπο και ηλεκτρονικό, που συνεχίζουν να προσφέρουν υψηλού επιπέδου δημοσιογραφικό λόγο και πολιτικές αναλύσεις. Προφανώς, χρειάζεται αναπροσαρμογή και στο περιεχόμενο και στα μέσα επικοινωνίας, αλλά δε μπορώ να διανοηθώ ότι θα εκλείψει ο ρόλος του τύπου στη διαμόρφωση γνώμης. Αντίθετα, καθίσταται πιο αναγκαίος παρά ποτέ.

6. Από την συμφωνία αρχιεπισκόπου – πρωθυπουργού, θεωρείτε ότι βγαίνει άμεσο αποτέλεσμα διακριτών σχέσεων κράτους και εκκλησίας;

Η συμφωνία Αρχιεπισκόπου – Πρωθυπουργού παρουσίαζε κατά τη γνώμη μου εξαρχής σοβαρά προβλήματα, τόσο νομικά, όσο και πολιτικά. Η συμφωνία αυτή φαίνεται ότι ήδη έχει καταρρεύσει, λόγω των αντιδράσεων που προκάλεσε στους κόλπους της Εκκλησίας. Θεωρώ ότι η στόχευση της κυβέρνησης ήταν επικοινωνιακού χαρακτήρα και δεν αποσκοπούσε στη συνεκτική αντιμετώπιση του προβλήματος των διακριτών ρόλων Κράτους και Εκκλησίας. Είναι αναγκαίο να ξεκινήσει ένας σοβαρός διάλογος μεταξύ όλων των εμπλεκόμενων και μόνο αφού καταλήξει σε συγκεκριμένες προτάσεις να πραγματοποιηθούν οι επόμενες συναντήσεις κορυφής, ώστε το ζήτημα αυτό να μην εκφυλιστεί σε άλλη μία άγονη σύγκρουση.

7. Θα μου επιτρέψετε τώρα να περάσω στην επικείμενη Συνταγματική Αναθεώρηση, όπως φέρεται να την προωθεί η κυβέρνηση. Ποια άρθρα χρήζουν αναθεώρησης, κατά τη γνώμη σας;

Κατά τη γνώμη μου ο σοβαρότερος κίνδυνος είναι να πραγματοποιηθεί μία περιορισμένης έκτασης αναθεώρηση, η οποία δεν θα περιλάβει κρίσιμα πεδία, όπου είναι αναγκαία η παρέμβαση του αναθεωρητικού νομοθέτη. Το αποτέλεσμα θα είναι να διαιωνιστούν ατυχείς συνταγματικές ρυθμίσεις, όπως αυτές που αφορούν την απαγόρευση των ιδιωτικών μη κερδοσκοπικών πανεπιστημίων, αφού, για να ξεκινήσει μία νέα αναθεωρητική πρωτοβουλία απαιτείται να περάσουν πέντε χρόνια από την ολοκλήρωση της προηγούμενης. Σε αυτή την παγίδα δεν πρέπει να πέσει η αντιπολίτευση. Ορθότερη επιλογή, υπό αυτές τις συνθήκες, θα ήταν να τροποποιηθεί το άρθρο 110 του Συντάγματος, που προβλέπει τη διαδικασία αναθεώρησης, αφού ακριβώς από την ελαττωματική συνταγματική μηχανική αυτής της διαδικασίας ξεκινάει η εργαλειοποίηση της συνταγματικής μεταρρύθμισης και η υποταγή της σε επικοινωνιακού τύπου στοχεύσεις των αντίπαλων πολιτικών δυνάμεων.

8. Πιστεύετε ότι θα επικρατήσει μία “προβληματική” διαρχία σε περίπτωση άμεσης εκλογής του Προέδρου της Δημοκρατίας;

Η πρόταση του ΣΥΡΙΖΑ για την εκλογή Προέδρου της Δημοκρατίας, αν και ορθώς απεμπλέκει τη σχετική διαδικασία από την απειλή πρόωρων εκλογών, ωστόσο διέπεται από ένα διχασμό σκοπών και μέσων. Εκκινεί από το αίτημα συναινετικής εκλογής του Προέδρου με αυξημένη κοινοβουλευτική πλειοψηφία, αλλά στη συνέχεια εκτρέπεται σε μια συγκρουσιακή άμεση εκλογή, το αποτέλεσμα της οποίας θα μπορούσε να είναι η αποσταθεροποίηση της Κυβέρνησης. Πράγματι, η αυξημένη νομιμοποίηση ενός άμεσα εκλεγμένου Προέδρου μπορεί να προκαλέσει μία νέα διαρχία, με σοβαρά προβλήματα, ενδεχομένως εντονότερα από ότι πριν την αναθεώρηση του 1986. Στη λανθασμένη επιλογή της άμεσης εκλογής προσανατολίζεται και η πρόταση της αξιωματικής αντιπολίτευσης, παρότι είναι προφανές ότι οδηγεί σε πόλωση και κομματικοποίηση του θεσμού.

9. Ως γνωστόν, η αναθεώρηση του Συντάγματος έχει επιλεγεί από το νομοθέτη να μην είναι μία απλή διαδικασία. Αυτό το μαρτυρούν και τα υψηλά ποσοστά πλειοψηφίας/συναίνεσης που απαιτεί το Σύνταγμα για την Αναθεώρηση. Πιστεύετε ότι η συζήτηση περί της αναθεώρησης συνταγματικών διατάξεων, που έχει ανοίξει το τελευταίο διάστημα, δεδομένου ότι βρισκόμαστε ήδη σε προεκλογική περίοδο, ανταποκρίνεται στη σοβαρότητα που απαιτείται για την αλλαγή του βασικότερου νόμου του κράτους;

Η στιγμή που επέλεξε ο πρωθυπουργός να κινήσει την αναθεωρητική διαδικασία είναι απρόσφορη. Η χώρα έχει μπει σε μια πολύπλοκη και, όπως φαίνεται, πολωμένη προεκλογική περίοδο ενόψει των αυτοδιοικητικών, ευρωβουλευτικών και βουλευτικών εκλογών του 2019. Ταυτόχρονα, πολλοί αναρωτιούνται αν αυτή η προεκλογική περίοδος θα συνοδευθεί από την ποινικοποίηση της πολιτικής ζωής, όπως παροτρύνει ο υπουργός Υγείας. Σε αυτό το πολιτικό κλίμα είναι αμφίβολο αν μπορεί να διεξαχθεί μια εποικοδομητική συζήτηση για την αναθεώρηση του Συντάγματος.

10. Έχοντας, κατά το παρελθόν, διδάξει σε περιφερειακά πανεπιστήμια και όντας από το 2016 καθηγητής δημοσίου δικαίου στο Πάντειο, ποιές είναι οι απόψεις σας για το άρθρο 16 του Συντάγματος και το ακαδημαϊκό άσυλο;

Θεωρώ τον εαυτό μου πολύ τυχερό, που στα είκοσι και πλέον χρόνια της ακαδημαϊκής μου διαδρομής είχα την ευκαιρία να υπηρετήσω ως καθηγητής σε τρία πανεπιστήμια με διαφορετική φυσιογνωμία, το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, το Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου και πλέον το Πάντειο Πανεπιστήμιο. Είμαι πεπεισμένος ότι το δημόσιο πανεπιστήμιο δεν έχει να φοβηθεί τίποτα από το άνοιγμα της ανώτατης εκπαίδευσης και στα ιδιωτικά πανεπιστήμια. Αντίθετα, αυτό το άνοιγμα μπορεί να συμβάλλει στο να αντιμετωπίσουν χρόνιες παθογένειες. Η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα της Ευρώπης όπου απαγορεύεται συνταγματικά η ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων. Όμως οι συνθήκες σήμερα είναι εντελώς διαφορετικές από ό,τι το 1975, όταν θεσπίστηκε η απαγόρευση αυτή. Τότε αποτελούσε εγγύηση της κοινωνικής κινητικότητας, ενώ σήμερα λειτουργεί αντίστροφα ως μοχλός επίτασης κοινωνικών και εκπαιδευτικών ανισοτήτων. Με αυτό το σκεπτικό θεωρώ ότι το άρθρο 16 πρέπει να αναθεωρηθεί. Ως προς το ακαδημαϊκό άσυλο, είναι προφανές ότι εδώ και αρκετά χρόνια ο κίνδυνος φίμωσης της ακαδημαϊκής ελευθερίας και περιορισμού της πανεπιστημιακής αυτοδιοίκησης δεν προέρχεται κυρίως από το Κράτος, αλλά από ομάδες, συχνά άσχετες με το πανεπιστήμιο, που με βίαιο τρόπο παρεμβαίνουν και παρεμποδίζουν την ελευθερία λόγου, διδασκαλίας και έρευνας μέσα στα πανεπιστήμια. Οφείλουμε να ξαναδούμε το ζήτημα αυτό με ιδιαίτερη προσοχή και ευαισθησία.